Μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση για την παρακολούθηση των προφίλ των χρηστών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: αναδημοσιευμένο κείμενο
Η ψηφιακή επανάσταση άλλαξε δραστικά την καθημερινή ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων στον “προνομιούχο” δυτικό κόσμο. Οι αποστάσεις εκμηδενίστηκαν τόσο σε επίπεδο αγορών όσο και σε επίπεδο επικοινωνίας. Πληροφορίες πάσης φύσεως είναι προσβάσιμες στην άκρη ενός κλικ. Πολύπλοκα μέσα δημιουργίας έγιναν απλά και μέρος της καθημερινής ζωής. Τα αποθηκευτικά μέσα επιτρέπουν την δημιουργία προσωπικών συλλογών από βιβλία, εικόνες, μουσική και βίντεο. Η ενημέρωση γίνεται σε πραγματικό χρόνο και ο χρήστης έχει σοβαρές δυνατότητες επιλογής της πηγής πληροφόρησης καθώς επίσης και τη δυνατότητα να λειτουργήσει ο ίδιος σαν πηγή πληροφόρησης. Τέλος πολλές από τις καθημερινές λειτουργίες πέρασαν από το φυσικό στο δικτυακό χώρο.
Μία από τις σημαντικότερες μεταβάσεις αυτού του τύπου έγινε με τη μορφή των “κοινωνικών δικτύων” (Social Networks). Τα social networks είναι δικτυακές υπηρεσίες που επιτρέπουν στους χρήστες να διατηρούν μια προσωπική σελίδα και να έρχονται σε επαφή με άλλους χρήστες βλέποντας τις προσωπικές τους σελίδες και να επικοινωνούν μεταξύ τους, ανταλλάσσοντας σχόλια, εικόνες, video, links, να παίζουν μαζί παιχνίδια ή να κανονίζουν εξόδους. Τα social networks προσπαθούν να αντικαταστήσουν ένα μεγάλο κομμάτι της καθημερινής επικοινωνίας μεταξύ φίλων και γνωστών καθώς και ένα αρκετά σημαντικό μέρος των κοινών δραστηριοτήτων.
Το πιο επιτυχημένο από αυτά τα δίκτυα είναι το facebook. Το Facebook ξεκίνησε σαν μικρή εφαρμογή επικοινωνίας μεταξύ συμφοιτητών στο Χάρβαρντ το 20041 και μέσα σε λίγα χρόνια γιγαντώθηκε, έχοντας σήμερα περισσότερους από 80 εκατομμύρια χρήστες και τιμή εξαγοράς που εκτιμάται στα 15 δισεκατομμύρια δολάρια2.
H δομή του facebook είναι απλή. Ο κάθε χρήστης δημιουργεί και επεξεργάζεται ένα “προφίλ”. Το προφίλ αυτό περιλαμβάνει μια πληθώρα πληροφοριών για το άτομό του, από φωτογραφίες διακοπών μέχρι αγαπημένα βιβλία ή πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Το επόμενο βασικό συστατικό είναι το να βρει κάποιους “φίλους” στο facebook. Οι φίλοι μπορεί να είναι παλιοί συμμαθητές (το σημείο εκκίνησης λειτουργίας του facebook), συνεργάτες, τωρινοί ή παλιοί φίλοι ή εραστές κλπ. Μιας και το προφίλ είναι δημόσιο και οι πληροφορίες του αναζητήσιμες, ο καθένας μπορεί να βρει οποιονδήποτε και ο οποιοδήποτε μπορεί να βρει τον καθένα.
Το προφίλ ενός χρήστη του facebook είναι σε διαρκή επιτήρηση από όλους. Ταυτόχρονα ο χρήστης μπορεί να επιτηρεί τα προφίλ όλων των άλλων χρηστών. Η ανάλυση του Michel Foucault για το Panopticon του Jeremy Bentham ως πρότυπο μοντέλο συστήματος ελέγχου πλησιάζει αρκετά τη δομή του facebook. Ο Bentham γράφει:
“Το σύστημα τούτο είναι σημαντικό, διότι επιτρέπει την αυτοματοποίηση και την απο-ατομίκευση της εξουσίας. Η εξουσία βασίζεται τώρα πολύ λιγότερο σε ένα άτομο και πολύ περισσότερο σε μια προσχεδιασμένη κατανομή των σωμάτων, των επιφανειών, των φωτών, των βλεμμάτων· σ’ ένα σύνολο από εσωτερικούς μηχανισμούς που παράγουν οι ίδιοι τη σχέση όπου παγιδεύονται τα άτομα”[Foucault,1976]3
Το facebook πάει ένα βήμα παραπέρα. Οι χρήστες του facebook έχουν δύο σημαντικές διαφορές από τους έγκλειστους του panopticon: α) έχουν επιλέξει να βρίσκονται μέσα στο σύστημα ελέγχου και β) μπορούν να μπούν ανά πάσα στιγμή στη θέση του επιτηρητή. Η δεύτερη διαφορά είναι αυτή που προκαλεί την πρώτη. Η αίσθηση της ασφάλειας που δίνει η “ισότητα” απέναντι στην εποπτεία είναι αυτή που κάνει τους χρήστες να εμπιστεύονται στο προφίλ τους άκρως προσωπικά δεδομένα που θα ήταν ακατανόητο να τα μοιράζονται στην καθημερινή τους ζωή με τον οποιοδήποτε. Ή όπως προπαγάνδιζαν και οι αφίσες στους τοίχους του υπουργείου ανάκτησης πληροφοριών του Brazil: “Happiness, We are all in this together”i.
Η διαδικασία της επιτήρησης ξεπερνά το επίπεδο της πληροφορίας που κάποιος έχει αποθηκευμένη στο προφίλ του. Η “αθώα” περιέργεια της ανάγνωσης ενός προφίλ, γίνεται διαρκής παρακολούθηση μέσα από το μηχανισμό των “stories”(ειδήσεις). Κάθε κίνηση που κάνει κάποιος μέσα στο facebook, όπως το να σχολιάσει μια φωτογραφία, να αλλάξει κάτι στο προφίλ του, να μπει σε κάποιο γκρουπ κλπ ανακοινώνεται αυτόματα στα προφίλ όλων του των φίλων. Η παρακολούθηση αυτοματοποιείται και τελειοποιείται αφού έχει την άμεση συγκατάθεση του παρακολουθούμενου. Αυτό λειτουργεί ακριβώς όπως ο μηχανισμός αυτοπροσαρμογής των εγκλείστων του panopticon.
“Το άτομο που καθυποβάλλεται σε ενα πεδίο ορατότητας, και που το ξέρει, επωμίζεται το ίδιο τους καταναγκασμούς της εξουσίας· τους προσαρμόζει αυθόρμητα στον εαυτό του δέχεται μέσα του τη σχέση εξουσίας όπου παίζει ταυτόχρονα και τους δύο ρόλους· γίνεται η βάση της ίδιας της καθυπόταξης.”[Foucault,1976]4
Ο χρήστης έχοντας γνώση πως παρακολουθείται διαρκώς σε κάθε του κίνηση, αυτοελέγχεται. Στρογγυλεύει τα σχόλιά του, αποφεύγει επαφές με άτομα που μπορεί να μην συμπαθούν οι φίλοι του και προσέχει τι είδους μουσική ή βιβλία θα παραθέσει σαν ενδεικτικά του γούστου του. Η συμπεριφορά αυτή εντείνεται από το γεγονός ότι η πλειοψηφία των δικτυακών του επαφών είναι άνθρωποι που συναναστρέφεται μαζί τους καθημερινά και θα είναι σε θέση να τον κρίνουν και στην πραγματική του ζωή. Μάλιστα εντείνεται ακόμα περισσότερο όταν το προφίλ του facebook χρησιμοποιείται από ένα πιθανό εργοδότη, ή το πανεπιστήμιο που έκανε αίτηση για να τον δεχθούν.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτοελέγχου είναι οι φωτογραφίες στα προφίλ. Οι περισσότερες φωτογραφίες δείχνουν τον ή την χρήστη σε ιδανικές πόζες. Σχεδόν όλοι προσπαθούν οι εικόνες τους να τους απεικονίζουν με όσο το δυνατόν μικρότερη απόκλιση από τα στερεότυπα του δυτικού κόσμου. Αν δεν τα καταφέρνουν, είτε γιατί είναι τόσο μακρυά από τα πρότυπα ομορφιάς που δεν γίνεται να τα προσεγγίσουν χωρίς τη βοήθεια επαγγελματία φωτογράφου είτε γιατί απλά βαριούνται να βγάλουν μια καλοστημένη φωτογραφία, καταφεύγουν σε τεχνάσματα όπως να βάζουν φωτογραφίες από ήρωες comics, να φορούν επίτηδες πολύ παλαβά ρούχα ή αξεσουάρ που αποκρύπτουν τα χαρακτηριστικά τους, κλπ. Ομολογουμένως υπάρχει μια μερίδα χρηστών που δεν υποκύπτει σε τέτοιες συμπεριφορές αλλά δεδομένου ότι το πλέον χρήσιμο στοιχείο για τη δημιουργία εντυπώσεων μέσα σε ένα προφίλ είναι η φωτογραφία. [Evans,2008]5
Υπάρχει και ένα δεύτερος μηχανισμός αυτολογοκρισίας. Σε αντίθεση με τις καθημερινές σχέσεις στον πραγματικό κόσμο, στο facebook και στα περισσότερα δικτυακά μέσα επικοινωνίας μεσολαβεί ένα στάδιο επεξεργασίας της συμπεριφοράς λόγω του ασύγχρονου τρόπου επικοινωνίας που έχει το μέσο. Το να απαντήσει κάποιος σε ένα σχόλιο στο προφίλ του είναι πολύ διαφορετικό ως διαδικασία από την άμεση απάντηση σε μια ερώτηση που γίνεται σε μια κουβέντα ή από την αντίδραση σε ένα πείραγμα που θα κάνει κάποιος στην παρέα. Η επικοινωνία μεταξύ φίλων γίνεται ανταλλαγή επεξεργασμένων συναισθημάτων που προσπαθούν να χωρέσουν στις 3 γραμμές ενός σχολίου ή στο ready-made emoticon, ή mini-app.
Κατ’ επέκταση οι κοινωνικές δράσεις περιορίζονται στην συμμετοχή σε κάποιο γκρουπ ή στην ανάρτηση κάποιου banner. Η άνοδος της ψηφιακής εποχής έβγαλε άλλο ένα ευμεγέθες λιθαράκι από το οικοδόμημα του δημόσιου χώρου. Του δημόσιου χώρου που από χώρος συναναστροφής, συνδημιουργίας και κοινωνικών αγώνων ήδη είχεαρχίσει να εκφυλίζεται σε χώρο μετακίνησης και πεδίο άσκησης του δικαιώματος στην κατανάλωση. Στα προφίλ του facebook μπορείς να βρείς από τα πολύ trendy γκρουπ για την καταπολέμηση του φαινομένου του θερμοκηπίου μέχρι γκρουπ για την εκστρατεία προστασίας των Σκανδιναβών γυναικείων μοντέλων εσωρούχων (με το αντίστοιχο banner). Αρκετές φορές μάλιστα συμβαίνει κάποιος χρήστης να είναι μέλος και στα δύο. Μπορεί αυτό να γίνεται καθαρά σε όρους “πλάκας” αλλά είναι ενδεικτικό της επιφανειακότητας που προωθεί αυτό το νέο είδος κοινωνικοποίησης.
Το facebook έχει επανειλημμένα βρεθεί στη θέση του κατηγορούμενου από άτομα ή οργανισμούς που ασχολούνται με ζητήματα προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Ενώ θεωρητικά υπάρχουν πολλές δικλείδες που ρωτούν το χρήστη αν επιθυμεί την αποκάλυψη ή την προστασία διαφορετικών δεδομένων του προφίλ του, για να μπορεί κάποιος να συμμετέχει πλήρως στην “εμπειρία” που προσφέρει η υπηρεσία πρέπει να επιτρέψει την αποκάλυψη των περισσότερων από αυτά.
Ο ρόλος της εταιρείας που διαχειρίζεται το facebook είναι αντίστοιχος με αυτόν του νομοθέτη που καθορίζει τους όρους διαβίωσης μέσα στο ίδρυμα. Η βασική διαφορά εδώ είναι ότι ο νομοθέτης του facebook βγάζει και μερικά εκατομμύρια κατά τη διαδικασία. Σε αντίθεση με το νομοθέτη βέβαια, η εταιρεία δεν είναι εκλεγμένη από το “λαό” της αλλά λαμβάνει αυτόματα το δικαίωμα άσκησης εξουσίας όταν ο χρήστης αποδέχεται τους όρους χρήσης της υπηρεσίας.
Η θέση του διαμεσολαβητή που έχει η εταιρεία είναι αυτός του διευθυντή της φυλακής. Ο Foucault αναφέρει πως ο διευθυντής μιας φυλακής μπορεί να παράγει κέρδος υποβάλλοντας τους κρατούμενους σε πειράματα για να μετατρέποντας το ίδρυμα σε χώρο πειραμάτων στην ανθρώπινη συμπεριφορά, με τη χρήση της απομόνωσης των εγκλείστων μεταξύ τους και της έκθεσής τους σε διαφορετικές “εργαστηριακές” συνθήκες, ή με την επιβολή καταναγκαστικής εργασίας.
Αυτό είναι αδύνατο στην περίπτωση του facebook γιατί ........ συνέχεια
Εικόνα: Google images
